Hece ve Aruz Ölçüsü’nde şiir yazanların bilmesi gereken konulardan biri Kafiye Şeması’dır. Kafiye Şeması temel olarak, şiirin hangi mısralarında kafiye uygulandığını gösterir bir şemadır. Atışmalarda “el veren” yani ilk kıtayı söyleyen şairin belirlediği şema ile atışma devam eder. Bir şiir içerisinde de tüm kıtaların tıpkı ilk kıtadaki gibi veya ilk kıtadakine uygun bir kafiye şeması ile şiirin yazılması beklenir.
Başlıklar
Kafiye Şeması Nedir?
Kullanılan adları, Kafiye örgüsü ya da kafiye düzenidir. En yaygın kullanılan dört kafiye şeması vardır. Bunları inceleyelim.
Düz Kafiye Şeması
Kafiye şeması: “a a a b”, “bbbc”; “cc”; “a a b b”; aaba (aaxa) olmalı.
Dizelerin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Divan edebiyatının mesnevi nazım biçiminde de bu düzen kullanıldığından “Yeni mesnevi düzeni” olarak da adlandırılır. “ikili” olarak da adlandırılır. Divan şiirinde özellikle uzun şiirlerde görülür. Yeni mesnevi düzeninin mesnevi düzeninden farkı cümlelerin bir sonraki dizeye de sarkmasıdır.
İftardan önce gittim Atik-Valde semtine (a)
Kaç defa geçtiğim bu sokaklar, bugün yine, (a)
Sessizdiler, Fakat Ramazan maneviyyeti (b)
Bir tatlı intizara çevirmiş sükûneti (b)
(aaxa) daha çok manilerde kullanılır;
Sabahın çisesine (a)
Uyandım yar sesine (a)
İsmini yaz sevdiğim (x)
Halının köşesine (a)
Çapraz Kafiye
Kafiye şeması: “a b a b” “ c d c d ”
Mısra aşırı olarak da adlandırabileceğimiz bu şema; birinci dize ile üçüncü dizede ve ikinci dize ile dördüncü dizede ses benzerliği oluşturulmasıyla yapılır.
Hayran olarak bakarsınız da (a)
Hülyanızı fetheder bu hali (b)
Beş yüz sene sonra karşınızda (a)
İstanbul fethinin hayali (b)
Evet her şey bende bir gizli düğüm: (a)
Ne ölüm terleri döktüm, nelerden! (b)
Dibi yok göklerden yeter ürktüğüm, (a)
Yetişir çektiğim mesafelerden.”(b)
Sarma veya Sarmal Kafiye
Kafiye şeması: “a b b a” “ c d d c ”
Birinci dize ile dördüncü dizede ve ikinci dize ile üçüncü dizede ses benzerliği oluşturarak elde edilir.
İhtiyar, elini bağrına soktu, (a)
Dedi ki: “İstanbul muhasarası (b)
Başlarken aldığım gaza yarası (b)
İçinden çektiğim bu oktu. (a)
Örüşük Kafiye
Üç dizeli bentlerde kullanılır. Edebiyatımızda ilk örneklerini “ servet-i fünun” vermiştir. “Terza rima” denilen nazım biçimi yalnızca örüşük kafiye ile yazılır.
Her üçlükte birinci ve üçüncü dizeler kendi arasında kafiyelidir. İkinci üçlükten itibaren her üçlükte birinci ve üçüncü dizeler bir üsteki üçlüğün orta dizesiyle kafiyeli olur. Terza rimada son üçlükten sonra şiir tek dize ile bitirilir: aba bcb cdc d.
Kafiye şeması: “ a b a” “ b c b “
Bir dereden kopardım (a)
Bu incecik kamışı (b)
Ve bir bıçakla yardım (a)
Pek solgunsa da dışı (b)
Sesinde gizli, berrak (c)
Pınarların akışı: (b)
Dinle, ne şakrıyor, bak!
Ali Mümtaz Arolat