Bor nedir? Bor Madeninin kullanım alanları. Askeri ve stratejik alanlarda ne kadar etkin? Yakıt olur mu? Boraks, borik asit, borokalsit, üleksi, kolemanit, pandermit ve kernit gibi terimler nelerdir? Dünyadaki rezervin ne kadarı Türkiye’de? Bor mineralleri nelerin üretiminde değerlendirilir? Bu ve benzeri soruların cevabı haberimizde yer almaktadır.
Başlıklar
Bor Nedir?
Bor ismi, Fransızca kökenlidir. Atom sayısı 5, atom ağırlığı 10.8, yoğunluğu 2.45’tir. Doğada bor asidi ya da boratlar durumunda bulunur. Karbonla kimi benzerlikler de gösterir. B simgesi ile Periyodik Cetvel’de yer alır ve basit elementtir. III-A grubunun birinci elementi olan Bor, 1808 yılında elektroliz yoluyla elde edilmiştir. Askeri ve stratejik alanlarda Amerika Birleşik Devletleri 1951 yılında bor elementini değerlendirme yoluna gitmiştir.
1951 yılında ABD tarafından kurulan iki madenden 1955 yılında günlük 5 ton civarında bor elementi üretecek kapasiteye ulaşmıştır. 1952 yılında “Bor Hidür Yakıtları Programı” onaylanan Amerika Birleşik Devletleri’nde 1962 yılında jet yakıtı elde edilmeye çalışılmıştır. ABD’de hala aktiftir. Ancak bu madenler ve hala yürürlükte olan bu programlar kapsamında ne türlü gelişmeler kaydedildiği muallaktır. ABD, 1960’lı yıllarda madencilikle alakalı devlet eliyle gerçekleştirilen çalışmalarını gizli tutma kararı almıştır. Bu kararda, bor madenlerinin mi yolsa fosil yakıtların mı etkili olduğu ise bilinmemektedir.
Türkiye’de Bor Madeni Nerelerde Çıkarılır?
Türkiye’de Bor madeninin çıkarılması ve işlenmesinin tüm hakları, devlet kuruluşu olan Eti Maden İşletmeleri’ne aittir. Özel sektöre kapalı olan üretim ve işleme tesisleridir. Buradan, stratejik öneme haiz olduğu sonucunu çıkarıyoruz. Türkiye’de Marmara Bölgesi’nde Güney Marmara Bölümü ve Ege Bölgesi’nde İç Batı Anadolu Bölümü’nde bulunmaktadır.
Kütahya’nın Emet, Eskişehir’in Seyitgazi Balıkesir’in Bandırma ve Bigadiç ilçelerinde birer adet maden bulunur. Böylece Türkiye’de toplam dört maden vardır. Seyitgazi İlçesi’nin Kırka Mahallesinde dört, Emet ilçesinde iki, Emet’e bağlı Hisarcıkta bir, Bigadiç’te iki, Bandırma’da sekiz adet olmak üzere toplam on yedi adet bor işleme tesisi ve fabrikası bulunmaktadır. Türkiye’deki Genel Müdürlüğü Ankara’dadır. Ancak Eti Maden İşletmeleri’nin Ankara ve İstanbul’da birer adet satış ofisi bulunmaktadır.
Eti Maden İşletmeleri’nin dünyanın çeşitli yerlerinde de merkezi bulunmaktadır ve bu merkezler vasıtasıyla bor ihracatı yapılmaktadır. Bunlar, İran, Birleşik Arap Emirlikleri, Lesotho, Çin, Rusya, Finlandiya, İspanya ve ABD’de birer adet, Almanya’da ise iki adet ticari iştiraki olan Eti Maden İşletmeleri’nin Türkiye dışında toplam on satış ofisi vardır. Bunun dışında Amerika Birleşik Devletleri, Almanya ve Finlandiya’da müdürlükleri bulunmaktadır.
Türkiye’deki Geçmişi
Bor Madeni ilk olarak Osmanlı Devleti zamanlarında keşfedilmiştir. Madencilik faaliyetlerinin milattan önce 7000’li yıllarda başladığı Anadolu topraklarında bor madenin 1890 yılında çıkarıldığı bilinmektedir. Bugünkü teknolojiden uzak bir şekilde çıkarılan bu maden, ilk olarak “Pendermit” adı verilen ve dünyada sadece Türkiye’de bulunan haliyle çıkarılmaktaydı. Bu element, basit kimyasalların elde edilmesi maksadıyla kullanılmaktaydı.
1935 yılında Etibank adıyla kurulan Eti Maden İşletmeleri, o dönemde hem Türkiye’deki her türlü madencilik faaliyetlerini yürütmesi, hem de kendi finansmanını yönetebilmesi amacıyla banka vasfı da taşımaktaydı. İsmini Hitit İmparatorluğu’nun Anadolu’daki medeniyetler içerisinde madencilikte çok ilerlemiş olması sebebiyle “Eti” olarak aldı. Kuruluşa bu isim bizzat Atatürk tarafından verilmiştir.
Eti Maden İşletmeleri’nin ilk önemli iştiraki ise 1964 yılında Bandırma’da kurulan Boraks işletmesiyle olmuştur. Ek olarak, 1970 yılında Kırka’da kurulan işletme, 1972’de Bandırma’da kurulan sülfürik asit tesisi takip etmiştir. 1976 yılında Bigadiç Bor işletmesiyle büyüyen Etibank, 1979’da Bursa’da Kolemanit işletmesini açmıştır.
1982 yılında Finlandiya’da AB Etiproducts şirketi açılarak Avrupa’da da faaliyet göstermeye başlayan Etibank’ın 1984’te Etimine adıyla Lüksemburg işletmesi faaliyete girdi. 1993 yılında Etibank’ın bankacılık faaliyeti sona erdi. 1997’de Bandırma’da Sodyum Perborat Monohidrat tesisi faaliyete girdi. 1998 yılında şirket yapısında değişiklik oldu.
26 Ocak 1998 yılında çıkarılan Bakanlar Kurulu kararıyla Eti Holding olarak halka arz edilen şirket, tüm maden faaliyetleri için ayrı şirketler kurdu. Eti Holding’e bağlı Eti Bor AŞ, maden ile ilgili olan faaliyetleri yürütmeye başladı. Böylece Eti Holding 2004 yılında ismini Eti Maden İşletmeleri olarak değiştirdi. Ayrıca holding bünyesinde bağımsız olarak işletilen bazı madenler de bu şirkete doğrudan bağlandı. Bugün Eti Maden İşletmeleri, 600 milyon TL sermaye açıklamıştır. Türkiye’nin en büyük madencilik kuruluşu konumundaki Eti Maden İşletmeleri, tüm çalışmalarını devlet çatısı altında yürütmektedir.
Türkiye’de Ne Kadar Bor Madeni Çıkarılır?
Türkiye’de bulunan Bor rezervi, dünyada bulunan toplam rezervin yüzde 60’ı kadardır. Ancak Amerika Birleşik Devletleri’nde dünyadaki rezervin yüzde 25’i yer almaktadır. Yüzde 10 kadar rezerv Rusya sınırları içinde kalırken yüzde 6 Çin’de ve yüzde 4’lük bir rezerv de Hindistan’da çıkarılmaktadır. Sonuç olarak, Dünya’da bulunan bor elementinin tamamının 500 milyon tondan fazla olduğu tahmin edilmektedir.
Bunun dışında Afrika’nın değişik bölgelerinde de henüz keşfedilmemiş rezervlerin bulunduğu tahmin edilmektedir.
Dünyadaki ihtiyaç konusunda ise bu denge korunmuyor. Türkiye, dünyadaki ihtiyaca yüzde 30 dolaylarında katkı sağlar. Piyasanın yüzde 60 gibi bir oranını ise Amerika Birleşik Devletleri karşılamaktadır. Çin ise ihraç etmemekte, üstelik bu maden kullanılarak üretilen ürünlerin hammaddesinin bir kısmını ithal etmektedir. Geriye kalan yüzde 10’luk payın yaklaşık 7’sini Çin oluşturmaktadır.
Hangi Ürünlerin Üretiminde Kullanılır?
Bor madeni genellikle temizlik malzemeleri olur. Temizleyici ve ağartıcı olarak deterjan ve benzeri temizlik ürünlerinde sıkça kullanılan borun çok geniş bir kullanım yelpazesi vardır.
Eti Maden İşletmeleri’nin resmi olarak verdiği kullanım alanları; cam, tarım, temizlik ürünleri, seramik, metalurji, ahşap koruma, fiberglass, yalıtım, enerji ve diğerdir. Diğer kullanım alanları ise; çimento, cam elyafı, nükleer uygulamalar, antifiriz, otomobil hava yastıkları, sağlık, uçuş yakıtları, atık temizleme, hücre yakıtları, enerji üretimi, ısı depolama, fotoğrafçılık, fiber optik, kozmetik, kauçuk, plastik sanayi, patlayıcı maddeler, petrol boyaları, tekstil boyaları, zımpara, kompozit malzemeler, manyetik cihazlar, moleküler biyoloji ve mumyalama gibi başlıklar altında sayılmaktadır.
Bu sayılan maddelerin içinde enerji, yakıt ve nükleer faaliyetler ile ilgili olan başlıklar daha dikkat çekicidir.
Türkiye 100’üncü Yılında Bor Elementi’ni Çıkaracak mı?
Bu başlık, yazının yukarıdaki kısmını okuyanlar için oldukça saçma, okumayanlar içinde oldukça dikkat çekici olacak. Çünkü yukarıda bor madeninin 1890 yılında Osmanlı Devleti’nde çıkarıldığını, Türkiye’de ise resmi işletme olarak 1935 yılında bu madene eğildiğini görmüştük. Hatta Eti Maden İşletmeleri Türkiye’de devlet eliyle bor çıkarma ve işlemesini yapmaktadır. Ancak bu başlığın hemen üzerinde bulunan “Bu sayılan maddelerin içinde enerji, yakıt ve nükleer faaliyetler ile ilgili olan başlıklar daha dikkat çekicidir.” notu var. Bunun devamında “Türkiye bu faaliyetleri yürütebilir mi” sorusuyla devam edeceğiz.
Eti Maden İşletmeleri, bu madenin nükleer enerjide kullanım alanını şu şekilde belirtmiştir. “Atom reaktörlerinde borlu çelikler, bor karbürler ve titanbor alaşımları kullanılır. Paslanmaz borlu çelik, nötron absorbanı olarak tercih edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu bir nötron absorbe etmektedir. Atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm ile kapatılmasında bor (B10) kullanılır. Ayrıca, nükleer atıkların depolanması için kolemanit kullanılmaktadır.”
Ayrıca, “Füze/Uçuş Yakıtları” adını alan kısımda da “Bor kimyasalları özellikle füze yakıtı olarak kullanılmaktadır. Sodyum tetraborat, özel uygulamalarda yakıt katkı maddesi olarak kullanılmaktadırlar.” şeklinde füze yakıtı olarak kullanılabildiği açıklanmıştır.
Katı Yakıtlar, yani Hücre Yakıtları; İngilizcesiyle Fuel Cells olarak kullanılmasına ilişkin ise “Son günlerde sodyum borohidritin’in kullanıldığı, sodyum borohidrattan enerji üreten hücre yakıtıyla ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. Sodyum borohidratın kimyasal bağlarında hidrojen mevcut olup, katalist hidrojeni açığa çıkarmakta veya elektrik üretmektedir. Bu üretim de temel prensip ise su ile boraksın reaksiyonudur. Bu reaksiyondan üretilen hidrojen direkt içten yanmalı motorlara beslenebilir veya hücre yakıtlarında kullanılabilirler.” Böylece kullanma alanlarını görüyoruz.
Eti Maden İşletmelerinin bu konularda çalışmaları da bulunmaktadır. Enerji başlığı altında açıklanan en dikkat çekici üretim “Sodyum Bor Hidrür yakıt pilli araç çalışmaları devam etmektedir” şeklinde yazılmaktadır.
Ayrıca kompozit olarak kullanılan bor madeni askeri alanda; kurşun geçirmez yelek, miğfer ve tank zırhlarında kullanılmaktadır.
Bor Ürünleri
En yoğun kullanılan bor ürünü EtiDot 67 isimli üründür. Tarım, ilaç ve ahşap sanayide bu ürün yer bulur. Tarımda mikro besleyici olarak ve yabani otları kurutmak için işe yarar. EtiDot 67, ilaç sanayide böcek ve haşere öldürücü olarak ham madde işlevi görür. Ahşap sanayide ise ahşap koruyucu olarak uygulanır.
Öteki çok sık kullanılan Eti ürünü ise Eti Matik’tir. İsmi, diğer deterjanlar gibi gelse de; evet, Eti matik de çamaşır makinelerinde uygulanan bir çeşit çamaşır deterjanıdır ve diğer deterjanlar gibi borak kullanılarak üretilmektedir.
Bordan üretilen sadece bu iki ürün bulunmamaktadır. Ancak diğer ürünler daha çok yardımcı malzeme görevi görür. Saf olarak genellikle ihracat ürünüdür. Ancak bu ürünlere ihtiyaç duyan kimyevi malzemelerin üretim veya kullanımı amacıyla iç pazarda da satılır. Bu ürünlerin tamamına Eti Maden İşletmeleri’nin “Rafine Ürünler” başlığından ulaşabilirsiniz.
Bor Madenleri’nin Türevleri Nelerdir?
Bor madeninin boraks, kernit, pandermit, kolemanit, üleksi, borasit, borokalsit ve sassolin isimli türleri vardır. Bunlardan kernit ve sassolin Türkiye’de hiç yoktur. Borasit ve borokalsitin ise ne işe yaradığı henüz tam keşfedilmemiştir veya bu mineral türleri içerisinde en önemsizleridir. En önemlilerinden olan kolemanit ve pandermitin yanıcı özellikleri vardır. Son olarak Kolemanit rezervleri Türkiye’de ve ABD’nin Kaliforniya eyaletinde, pandermit sadece Türkiye’dedir.