Başlıklar
Dünya çevresinde pek çok tektonik levha vardır. Yaşanan depremlerin çok büyük bir kısmı tektonik depremler adını verdiğimiz, fay hattı üzerinde oluşan depremlerdir. Bu depremler tektonik levha sınırlarında olur. Buna levha tektoniği adı da verilir. Depremlerin en yıkıcı olan türüdür. Ayrıca daha geniş bir bölgede hissedilir. Bu sebeple en çok araştırılan ve korkulan depremlerin de başında gelir.
Fay hatları, dünyanın tek bir kıtadan meydana geldiği Pangaea kıtası döneminden beri var. Bu dönem, bundan milyonlarca yıl öncesini işaret ediyor. Fay hatlarının sınır oluşturduğu, bir hat üzerinde hareket eden kıtalar, zaman içerisinde birbirinden ayrıldı. Daha sonra bazı kıtalar diğerlerine yaklaştı. Ardından çarpıştılar. Milyonlarca yıl süren bu hareketlilik, bugün gördüğümüz dünya haritasını ortaya çıkardı.
Tektonik depremler, dünyada on binlerce yıldır can alıyor. Bu sebeple, bilinmesi ve önlem alınması gereken bir tür depremdir.
Tektonik depremlerin oluşması fay hattı üzerinde meydana gelen sıkışmanın bir sonucudur. Fay hatları ise levhaların birbirleriyle kesişimi, yani sınırıdır. Tabii ki hepsi değil. İri levha parçaları vardır. Daha küçük levha parçaları vardır. Bir de bu küçük levhalar üzerinde yer alan lokal fay hatları vardır. Depremlerin tamamı tektonik değildir. Tektonik, Volkanik ve Çöküntü Depremi, sık gördüğümüz deprem çeşitleridir. Bu yazımızda levhaları inceleyelim.
Dalma batma zonu
Tektonik Levha Nedir?
Dünya üzerinde pek çok levha vardır. Bunların en büyüğü Avrasya Levhasıdır. Avrasya Levhası üzerinde de küçük levhalar vardır. Mesela Anadolu Levhası, Avrasya Levhası’nın bir parçası gibidir. Anadolu Levhası’nın, başka büyük levhalar olan Arabistan ve Afrika Levhalarıyla yaklaşması sonucu ülkemizde büyük depremler yaşanıyor. Anadolu Levhası ile Arabistan Levhası arasında yer alan Çukurova Levhası nispeten daha küçük bir levhadır.
Bu levhaların birbirleriyle olan sınırlarına fay hattı denir. Fay hattı, ileri atımlı veya yana atımlı olarak hareket ederler. Bindirme veya ayrılma hareketi sergilerler. Bunun sonucunda yer yüzü şekilleri ortaya çıkar. Yanal atımlı fay hatlarının, olduğu bölgelerde, levhaların kesişim bölgelerinde iki levha üst üste biner. Burada sıra dağlar yükselir. Meydana gelecek her deprem, dağların biraz daha yükselmesine sebep olur. Burada oluşan yer şekilleri için kabaca horst diyebiliriz. Diğer tarafta ileri atımlı bir fay hattı kırıldığı zaman burada çökme meydana gelir. Çökmenin oluştuğu yere graben adını veririz. Bu çökme, zaman içerisinde suyla dolarak gölleri oluşturur. Fay hattı yüzeyi boyunca oluşan çatlaktan su yön bulur. Buradan nehirler geçmiş olur. Hatta bereketli ovaların deprem bölgelerinde olmasının sebebi de budur.
Büyük tektonik levhalara ve bu levhaların hareketlerine bakalım.
Önemli Not: Bu harita üzerinde Kokos Levhası ile Nazka Levhası yanlış yazılmıştır. Yerleri tam tersidir.
En Büyük Tektonik Levha: Avrasya Levhası
Avrasya Levhası dünyanın en büyük levhasıdır. Asya ve Avrupa kıtası beraber bir bütün halindedir. Kütlesinin çok ağır olmasından dolayı hareketi de oldukça yavaştır. Yılda yaklaşık 0.95 santimetre. Diğer levhalarla arasında olan etkileşimler depremlere sebep olur. Bu yüzden Asya ve Avrupa kıtalarının iç kesimlerinde geniş düzlükler vardır. Bu düzlükler iklim şartlarına göre bozkırlar veya tundralardır.
Avrasya Levhasının en doğusunda Japonya bulunur. Japonya’nın Büyük Okyanus ile (Pasifik Levhası) ayrılması sebebiyle büyük depremleri yaşadığını sık sık görürürüz. Pasifik Levhası ile Avrasya Levhası arasında sıkışan Filipin Levhası, Japonya’da büyük depremler olmasını sağlar. Burası aynı zamanda dünyanın en aktif deprem bölgesidir.
Avrasya Levhası’nın güneyinde Hindistan Levhası bulunur. Batıya doğru Arabistan Levhası ile çarpışır. Arabistan Levhasının kuzeyinde Anadolu Levhası, Avrasya ve Arabistan Levhası tarafından sıkıştırılarak Afrika Levhası’na doğru hareket eder. Avrupa Birliği’nin güney sınırı boyunca Afrika Levhası ile çarpışır. Atlas Okyanusu’nda bulunan Atlas Sırtları’na kadar uzanan büyük bir bölgedir.
Dünyadaki tektonik levha sistemleri
Afrika Levhası
Afrika Levhası’nın kuzeyinde Avrasya Levhası, doğusunda ise Arabistan Levhası vardır. Kuzey doğusunda Anadolu Levhası kendisine doğru hareket halindedir. Yıllık yaklaşık olarak 2.15 santimetre hareket eder.
Kahramanmaraş’tan başlayarak Uganda civarına kadar devam eden Kızıldeniz Fay Zonu, Afrika ile Arabistan Levhalarını birbirinden ayırır. Ayrıca dünyadaki tektonik levha sınırları içerisinde en uzun tek parça aktif fay hattı burasıdır. Yaklaşık olarak 400 yılda bir büyük depremler gerçekleşir.
Arabistan Levhası
Arabistan Levhası, Afrika Levhası’ndan ayrılarak Avrasya Levhası’na doğru hareket eder. Bunun sonucunda Anadolu Levhası’nı sıkıştırır. 475 yılda bir büyük depremler üretir. Her depremde Anadolu Levhası yaklaşık 5-7 metre hareket eder. Bu çarpışma ile Güney Anadolu Torosları dağlarını oluşturur.
Arabistan Levhası’nın Afrika Levhası’ndan ayrılması sonucu Kızıldeniz meydana gelmiştir. Yıllık yaklaşık olarak 4.65 santimetre hareket eder.
En Hızlı Karasal Tektonik Levha: Hindistan Levhası
Hindistan Levhası, milyonlarca yıl önce Afrika ve Arabistan Levhalarıyla bitişikti. Daha sonra Hint Okyanusu içinde yüzerek Avrasya Levhası’na yaklaştı. Sürüklenme hızı deniz içlerinde bulunan levhaları saymazsak en yüksek olan levhadır. Yılda ortalama 6 santimetre hareket eder. Hatta Hindistan Levhası’nın Avrasya Levhası’na çarpması sonucu Asya kıtasında büyük yükseltiler oluştu. Bu yükseltiler, dünyanın en yüksek dağ sırası olan Himalayalar’dır. Himalayalar ayrıca dünyanın en yüksek dağı olan Everest Tepesi’nin de bulunduğu yerdir. Bu bölge aynı zamanda dünyanın en zorlu dağlık bölgesidir. Hindistan’ın kuzeyi, Pakistan’ın Kuzeyi, Hem Pakistan hem de Hindistan’da olan Keşmir Bölgesi, Çin’in güneybatısı olan Tibet bölgesi, Afganistan’ın tamamı, İran’ın doğusu, Tacikistan’ın tamamı, Kırgızistan’ın büyük çoğunluğu bu çarpışmanın meydana geldiği bölgede yer alır.
Ege Levhası, Karadeniz Levhası ve Anadolu Levhası orta büyüklükte levha türleridir. Güney Marmara Levhası, Gediz Levhası, Menderes Levhası, Menteşe Levhası ve Çukurova Levhası ile Kuzeydoğudaki Kars Levhası nispeten daha küçük levhalardır.
Yerli ve Milli Tektonik Levha: Anadolu Levhası
Anadolu levhası nispeten küçük bir levhadır. Hatta minör levha olarak adlandırılır. Ancak ülkemizin çok büyük bir bölümü Anadolu Levhası’nda yer alıyor. Bu yüzden listemize dahil ettik. Kuzeyinde Kuzey Anadolu Fay Hattı, Avrasya Levhası ile ayrılma sınırını oluştururur. Ayrıca, doğudan güneye doğru Doğu Anadolu Fay Hattı, Anadolu Levhası’nı Arabistan Levhası’ndan ayırır. Ayrıca Kahramanmaraş’ın kuzey bölgesinde, Elbistan’dan başlayarak güneybatıya doğru, Adana ve Mersin’in kuzeyine doğru uzanan fay hattı ise Anadolu Levhası ve Arabistan Levhası’nı Çukurova Levhası’ndan ayırır.
Anadolu Levhası, Avrasya Levhası ile çarpıştığı nokta olan Kuzey Anadolu Fay Hattı’dır. Özellikle burada, ülkemizde çok büyük depremler yaşandı. 1939 Erzincan Depremi, bugüne kadar Türkiye’de ölçülmüş en büyük depremdi. Ayrıca beklenen İstanbul Depremi ise bugünlerde korkulu rüyamız. Bu deprem de yine aynı bölgenin son bölümünde bekleniyor. Yapılmış çok fazla çalışma olan beklenen büyük İstanbul Depremi hakkında, Mine Kırıkkanat’ın yazdığı Bir Gün Gece kitabını okumanızı tavsiye ederiz.
Horst ve grabenler, Yanal atımlı levhalardaki fayların bir sonucudur.
Diğer Tektonik Levhalar
Yukarıdaki levha isimlerin tamamı, bizim coğrafyamızı doğrudan etkileyen levhalardı. Bir de bize uzak, ama dünyamızda büyük depremler üreten diğer levhaların da isimlerini yazalım.
Antartika Levhası: Dünyanın en güneyinde bulunan Antartika Kıtası’nı diğer tüm kıtalardan ayırmış olan Levhadır. Yıllık hızı yaklaşık 2.05 santimetredir.
Karayip Levhası: Karayip Levhası, Orta Amerika’ya doğru içeri giren bir levhadır. yıllık ortalama olarak 2.45 santimetre batıya göç eder.
Nazca Levhası: Güney Amerika’nın batısında bulunur ve doğuya doğru hareket ederek Güney Amerika Kıtası’nı oluşturur. Hatta dünyanın en uzun sıradağları ve dünyanın en yüksek ikinci sıra dağları olan And Dağları’nı meydana getirmiştir. Yıllık yaklaşık 7.55 santimetre doğuya doğru hareket eden en hızlı ikinci levhadır. Hindistan Levhası, en hızlı karasal levhaydı. Ayrıca Nazca Levhası sınırları üzerinde çok sayıda volkanik ada vardır.
Cocos Levhası: Cocos Levhası, Karayip Levhası’nın Orta Amerika’ya baskı yaptığı yerin tam tersi istikametinde bulunur. Yıllık hızı yaklaşık 8.55 santimetre ile dünyanın en hızlı levhasıdır.
Kuzey Amerika Levhası: Yıllık 1.15 santimetrelik hareketiyle yavaş hareket eder. Ayrıca dünyanın ikinci büyük levhasıdır. Juan de Fuca minör Levhası ile birleştiği yerde Kaliforniya vardır. Burada San Andreas Fay Hattı, Kuzey Anadolu Fay Hattı ile benzerlik gösterir. Ayrıca Amerika Birleşik Devletleri’ndeki en tehlikeli deprem bölgesidir.
Güney Amerika Levhası: Yıllık hareket hızı 1.45 gibi düşük bir seviyededir. Afrika Levhası ile Nazca Levhası arasında kalan bölgededir. Hem Afrika hem Nazca Levhası tarafından sıkıştırılır.
Pasifik Levhası: Dünyanın en büyük tek parça deniz levhasıdır. Pasifik Okyanusu boyunca Asya ile Amerika kıtalarını birbirinden ayırır. Yıllık hareket hızı 8.10 ile müthiş hızlıdır. Dünyanın en hızlı ikinci levhasıdır. Hem doğusunda hem de batısında büyük depremlere sebep olur. Ayrıca Filipin Levhası’nı sıkıştırdığı için Avrasya-Filipin Levha sınırında da ciddi depremlere sebep olur.
Filipin Levhası: Yıllık hareket hızı 6.35 santimetredir. Pasifik Levhasına doğru ters hareket sergiler. Hatta burada meydana gelen depremlerin tsunami yaratma ihtimali çok yüksektir.